Борбор Азия

Скляр 31-июлда Кытай Казакстанда бир эле эмес, эки атомдук электрстанциясын курушу мүмкүн экенин жарыялады. Бирок ал кай жакта курулары азырынча аныктала элек.

— Азыр Атомдук энергетика боюнча агенттиктеги биздин кесиптештер жана "Казак атомдук электр станциялары" жоопкерчилиги чектелген коому жерди[болочоктогу АЭС жайгаша турган] тактап атышат. Станциянын жанында суу менен камсыздай турган туруктуу булак болушу керек. Электр энергиясын бере турган райондор такталышы керек. Иш жүрүп жатат. Менин оюмча, быйыл бул станциялар кайда жайгашарын жарыялашат. Тиешелүү макулдашуулар иштелип жатат. Бул жерде эч кандай сыр жок, — деди Скляр бейшемби күнү өкмөттө өткөн брифингде "Азаттыктын" суроосуна жооп берип жатып.

Экинчи АЭСти куруу үчүн тандалган Кытай корпорациясы үчүнчү станцияны да курабы деген суроого аткаминер: «Менимче, ооба», - деп жооп берди.

Июнда казак бийлиги өлкөдөгү биринчи АЭСти Орусиянын "Росатом" мамлекеттик корпорациясы саларын билдирген. АЭС Алматы облусунун Жамбыл районундагы Балхаш көлүнүн жээгинде жайгашуусу ыктымал экени айтылган.

Роман Скляр биринчи атомдук станциянын курулушу өкмөттөр аралык келишимге ылайык каржыланарын кабарлады. Андагы шарттар, пайыздык чен тууралуу азырынча маалымат бериле элек. Склярдын айтымында, курулуштун баасы долбоордун техникалык-экономикалык негиздемеси менен сметасы аныкталгандан кийин белгилүү болот.

Астананын маалыматына караганда, экинчи атомдук станциянын курулушун бийлик Кытайдын CNNC компаниясына тапшырмакчы.

Курулушка талапкерлердин тизмесинде француз жана түштүк кореялык компаниялар да бар болчу, бирок казак бийлиги «Росатом» менен CNNC компаниясына токтолгон. Орусия менен Кытай Казакстандын маанилүү соода өнөктөшү, Борбор Азияда таасири чоң.

Астана өз чечимин экономикалык жана техникалык себептерге байлап, саясий өңүттү четке кагып жатат.

ЭКОНОМИКА ЖАНА ГЕОСАЯСАТ

Эмне үчүн Астана Кытайга дароо эки АЭСтин курулушун берүүнү көздөп жатат? Казакстандык саясат таануучу, "Тобокелдиктерди баалоо тобунун" директору Досым Сатпаев мында экономикалык фактор башкы ролду ойногонун, бирок геосаясий аспектиси бар экенин айтууда:

— Биринчиден, экономикага байланыштуу. Склярдын Кытайдын үчүнчү АЭСтин курулушуна катышуусуна байланыштуу билдирүүсү Орусия Казакстанда үч ЖЭБ (Жылуулук электр борбору) курбайт деген билдирүүгө иш жүзүндө дал келди. Бул да жогорку деңгээлдеги долбоор болгон. 2024-жылы Орусия Казакстанда үч ЖЭБди каржылап, курат деген келишимге кол коюлган. Бул сумма салыштырмалуу аз, болжол менен 2 миллиард доллар. Ири долбоорлор үчүн бул анчалык чоң сумма эмес. Бирок Орусия бул долбоорлорду каржылай албай турганы белгилүү болду. Орусиянын ЖЭБге байланыштуу каржылык көйгөйлөрү, Түркиядагы көйгөйлөр менен дал келди. Ал жерде «Росатомдун» түрк атомдук электр станциясын куруусуна байланыштуу маселе чыккан», - дейт Сатпаев.

Июлда Түркияда "Росатом" куруп жаткан "Аккую" АЭСинде жумушчулар нааразылык билдирип чыгышты. Алар көптөн бери айлык-акы бериле электигин айтып, маянаны берүүнү талап кылган. "Росатом" корпорациясы "дос эмес өлкөлөрдүн аракетинен улам" айлык бере албай жатканын билдирген. Бирок кайсы мамлекеттер экенин тактаган эмес.

Нааразылыкка чыккандарды таркатуу үчүн полиция суу жана атайын техника колдонду. "Росатом" АЭСтин курулушу уланарын, бирок реакторду ишке киргизүү убактысы жыларын билдирүүдө.

Түркиядагы "Аккую" АЭСинин курулушу 2018-жылы башталган. Ал үчүн 20 млрд доллар кетери айтылган.

— Биз Орусиянын өз милдеттенмелерин аткара албай жатканын көрүп турабыз. Биринчиден, финансылык милдеттенмелерин. Экинчиден, технологиялык маселе, жабдууларды жеткирүү жагынан... Акыркы бааны, бюджетти да эстен чыгарбайлы. Маселен, Казакстанда «Росатомдун» катышуусу менен биринчи АЭСтин курулушу боюнча ал жерде айтылган сан дээрлик 14 миллиард долларды түзгөн. Өкмөттүк деңгээлде бул көрсөткүч болжолдуу экенин айтышканы менен, техникалык-экономикалык негиздемеси тез арада кабыл алынышы керек. Бирок, негизи, алар бул цифрадан чыгышкан. Бул акча бюджеттен алынбайт, башка булактардан каржыланат деп ишендиришти. Бирок кандай болгон күндө да, биз көрүп тургандай, АЭСти курууга жумшалган сумма бир топ чоң.

Дагы караңыз

Түркия: Орусия куруп жаткан АЭСтин жумушчулары иш таштады

Маалымат агенттиктери Кытай Казакстанда АЭС курууга 5-6 миллиард доллар сарптоого даяр экенин билдиргенин жазышты.

— Кытай кыска аралыкта курууну сунуштаган. Ал өзөктүк энергетика тармагында АКШ менен Франциядан озуп, лидерге айланып баратканын эске алуу керек. Кытайда 56 атомдук энергоблок иштеп жатат, 26сы курулууда. Орусиядан айырмаланып, Кытайда чет элдик долбоорлор азыраак. Кытай өзүнүн технологияларын жайылтуу үчүн тышкы рынокко чыгууга кызыкдар. Мындай учурда Казакстан Бээжин үчүн күчтүү пиардын, жарнаманын бир түрү. Албетте, геосаясий жактан бул Казакстандын Кытайга ого бетер байлайт, - дейт Сатпаев.

Анын баамында, АЭС долбоорлорун эки өлкөгө, Орусия менен Кытайга өткөрүп берүү Казакстандын улуттук коопсуздугу үчүн кооптуу. Украинадагы согуш мындай коркунучтар куралдуу кагылышуулар учурунда ишке ашырыларын көрсөттү. Орусия коңшу өлкөнүн энергетикалык объектилерине сокку уруп, Запорожье АЭСин көзөмөлгө алган.

— Менин оюмча, Казакстандын дээрлик бардык энергетикалык көз карандысыздыгын эки негизги оюнчуга өткөрүп бериши көрөгөч саясат эмес, — деп эсептейт эксперт. — Эми жетекчиликтин деңгээлинде долбоорлор Казакстан үчүн экономикалык жактан пайдалуу деген сөздөр айтыла турганы анык. Бирок мунун баарын Орусия менен Кытайды АЭСке өнөктөш катары тартпастан эле гипотетикалык түрдө жасаса болмок. 30 жыл ичинде аны ишке ашыруу мүмкүн болчу. Өзүнүн энергетикалык коопсуздугун камсыз кылуу үчүн ресурстары бар өлкө жетекчилиги "бизде энергия катуу тартыш" деп жар сала баштады. Тактап айтканда, электр энергиясы. Ошол эле учурда керектөөнү көбөйтө турган чечимдер кабыл алынууда (саатты алмаштыруу). Чынында, биз негизги оюнчуларды тартуу менен өзүбүзгө өзүбү көйгөй жаратып алдык. Бекер эч нерсе жок. Баарын төлөш керек, анын ичинде урпактарыбыз. Түшүнүп жатасызбы?

Атомдук электр станциясын куруу тууралуу талкуулар Казакстанда 2023-жылы өлкө жетекчилиги атомдук электр станциясын куруу экономиканын келечеги үчүн маанилүү экенин жар салгандан кийин башталган.

Буга каршы чыккандар АЭС курулса, экологияга терс таасирин тийгизиши мүмкүн деген кооптонуусун билдиришкен. Алар курулушка чет мамлекеттердин катышуусу өлкөнү саясий, экономикалык, энергетикалык көз карандылыкка кептейт деп чочулашкан.

2024-жылдын октябрында өткөн референдумда расмий маалымат боюнча “Казакстанда атомдук электр станциясынын курулушуна макулсузбу?” деген суроого шайлоочулардын 71% ашыгы “ооба” деп жооп беришкен.

Президент Касым-Жомарт Токаев кийинчерээк бир эмес, үч станция куруларын жарыялаган. Токаев муну Казакстанга алдыдагы ондогон жылдар үчүн бекем экономикалык өнүгүүгө өбөлгө түзгөн энергетикалык тармак зарыл деп түшүндүргөн.

Эксперттер чөлкөмдөгү долбоорлор негизинен дрон чогултууга багытталганын белгилешет. Ошол эле маалда алар аймактагы коргонуу тармагында олуттуу жылыштардын белгиси саналып, кеңири геосаясий контекстте ар түрдүү ролду ойной башташы мүмкүн.

Кандай дронго кызыгуу бар?

Он жыл мурун аскердик максаттагы дрондорду негизинен АКШ, Британия жана Израил гана колдончу. Учурда дрондор дүйнөдөгү кандуу кармаштардын негизги куралдарынын бирине айланды. Газа тилкесинде, Ливанда, Сирияда жүрүп жаткан жаңжалдарда дрон активдүү колдонулууда. Украинадагы согушта дрондор башка куралдарга салыштырмалуу көбүрөөк кыйроого дуушар кылып жатат.

Эксперттер Борбор Азия өлкөлөрүндө дрондор улуттук коргонуу тармагында чоң секирик болду деп белгилешет.

Маалымат үчүн: Учкучсуз учуучу аппараттар (беспилотные летательные аппараты - БПЛА) же жөнөкөй тил менен айтканда дрондор башкаруу системалары боюнча айырмаланат. Аларды башкаруу станциясынан, жердеги пульттан же толугу менен автономдуу түрдө башкарса болот. Автономдуу дрондор (автономные системы оружия летального действия) АСОЛД деп кыска белгиленет. Мындай аппараттарда бутага сокку урууну жасалма интеллект өзү башкарат. Мындай системаларды тыюу салуу маселеси азыр кызуу талкууланууда.

Көпчүлүк дрондорду оператор атайын көз айнек аркылуу башкарат. Айрым түрлөрү алдын ала мерчемделген жерге өз алдынча жетет.

Дрондор аскердик жана жарандык максатта колдонулат. Негизинен учуп жүрүүчү дрондор, бирок жер үстүндөгү жана деңиздеги түрлөрү да бар.

Аскердик дрондор дүрмөттөлгөн жана дүрмөттөлбөгөн болушу мүмкүн. Айрымдары кайра колдонууга жарактуу болсо, башкалары сокку урганда жарылып кетет. Кенедей курттун жана кадимки учактын көлөмүнө чейин жасалат. Дүйнөдөгү эң чоң дрон - америкалык RQ-4 Global Hawk, анын салмагы 14 тонна. Ал эми эң кичинекей чалгын дрон Кытайда жасалган, салмагы болгону 0,3 грамм, кадимки чиркейге окшоп учат.

"Жакынкы кезге чейин эле Борбор Азиядагы беш өлкөнүн ичинен болгону үчөө гана кыймылсыз канаттуу учактарды эксплуатациялоого же өз авиациясын кармоого кудуреттүү эле. Көпчүлүгү эски советтик тик учактарга көз каранды болчу. Учак сатып алуу, тейлөө, эксплуатациялоо кыйла кымбат. Ал эми дрондор бул тармакты түп-тамырынан өзгөрттү", - дейт Oxus Society уюмунун Борбор Азия боюнча коргонуу жана коопсуздук маселелерин талдаган директору Майкл Хиллиард.

Азырынча бул тармакты өнүктүрүү чөлкөмдө солгун, ири өндүрүш ишке кире элек. Көпчүлүк учурда башка өлкөлөрдөн сатып алынган дрондор колдонулат. Хиллиард белгилегендей, азыр Казакстанда дрондун түрү бар. Түркия, Кытай, Израил, Орусия, АКШда өндүрүлгөн дрондор, ошондой эле өлкөнүн ичинде чогултулган жергиликтүү моделдер бар. Коңшү өлкөдө дрондор көп учурда чет элдик өнөктөштөр менен биргелешкен ишканаларда чыгарылат.

Кыргызстанда Түркиядан, Кытайдан жана Орусиядан алынган дрондор бар, ошондой эле жергиликтүү адистердин баштапкы стадиядагы долбоорлору да бар.

Тажикстандын арсеналына Орусия, Кытай, АКШ жана Ирандан алынган дрондор кирет. Айрымдары Тегерандын көзөмөлү астында өндүрүлөт деген да божомолдор да айтылат.

Түркмөнстан ар түрдүү учкучсуз учуучу аппараттары (БПЛА) менен айырмаланат. Ашхабад Түркия, Кытай, Израил, Беларус, Италия, Орусия, Германия жана айрым маалыматтарга караганда, АКШдан алынган дрондорго ээ.

Өзбекстандын бул тармакта дымагы күчтүу экенин Oxus Society уюмунун эксперти белгилейт. Ташкент Түркия, Кытай, Израил, АКШ, Орусия, Иран жана өзүнүн өндүрүшүндөгү (Lochin - кош максатта колдонулат) дрондорду колдонууда. Бул системалардын айрымдары түз коммерциялык келишимдер аркылуу, башкалары мамлекеттер аралык кызматташтык же биргелешкен долбоорлордун алкагында алынган. Казакстанда инфраструктура илгерилеп, капитал көбүрөөк бөлүнсө, өзбек бийлиги өз өнөр жайын түзүүдө саясий эрк жана стратегиялык чечкиндүүлүктү көбүрөөк көрсөтүп жатканын адистер белгилешет.

Коргонуу өнөр жайы жана стратегиялык анализ боюнча талдоочу Дерек Бисаччо чөлкөмдө эң чоң коммерциялык ийгиликке Түркия жетишкенине токтолот. Беш коңшунун үчөө: Түркмөнстан, Кыргызстан жана Өзбекстан Baykar Makina компаниясынын Bayraktar TB2 (орто бийиктикте учкан согуштук дрондор) моделдерин колдонууда. Ал эми Казакстанда Turkish Aerospace Industries компаниясынын көп максаттуу Anka дрондору бар.

Түркиядан дрон сатып албаган өлкө - Тажикстан.

Кайсы өлкөдө канча дрон бардыгы тууралуу так маалымат жок.

"Чөлкөмдөгү өлкөлөрдүн өкмөттөрү, адатта, канча дрон сатып алганы тууралуу маалыматты купуя сактайт. Бирок ири сатып алуулар (мисалы, Бишкек Түркиядан сатып алган, алыстан башкарылуучу Bayraktar Акынжы же Akinci дрондору) саналуу эле", - дейт Бисаччо.

Ким дронду өзү чыгарат жана бул эмнеге алып келиши мүмкүн?

Бир эле учурда аймактагы өлкөлөр өз өндүрүшүн жолго коюуга аракет кылып жатышат. Алар Ирандан Shahed-136 камикадзе-дрондорунун технологиясын сатып алып, өз аймагында чыгара баштаган жана корпусуна жаңы аталыш — «Герань-2» деп жазган Орусиянын мисалын ээрчип жатышат. Орус армиясы бул дрондорду Украинага каршы, анын ичинде жарандык объектилерге каршы кеңири колдонууда.

Казакстан болсо Түркия менен биргеликте дрон чыгарууну 2022-жылдын май айында макулдашкан. Аскерлер 2023–2024-жылдары окутулган. Anka үлгүсүндөгү дрондорду чыгаруучу завод 2024-жылы Тараз шаарында ишке кириши керек болчу, бирок азырынча ал иштей элек.

2025-жылдын январында кытайлык Shaanxi Kaizhuo Electronic Technology компаниясынын туундусу болгон Yesil Technology Company Казакстанда айыл чарба дрондорун чыгарууга 12 миллион доллар инвестиция салары белгилүү болду. Кытай булактарынын маалыматына караганда, компания Казакстанда чийки зат сатып алып же өндүрүп, импортко болгон көз карандылыкты азайтып, өндүрүштөн тартып колдонууга чейинки жабык экосистеманы түзүүнү көздөйт. Баштапкы этапта айына даяр компоненттерден 300 дрон чогултуу максаты коюлган.

Oxus Society уюмунун эксперти Майкл Хиллиард бул Орусияга салынган санкцияларды кыйгап өтүү маселесин жаратат деп белгилейт:

"Эгер дрондун 90 пайызы Кытайда өндүрүлүп, акыркы чогултуу Казакстанда жүрсө, анда ал «Казакстанда чыгарылган» деп белгилениши мүмкүн. Бул расмий түрдө жабык болгон базарларга жол ачышы мүмкүн, анын ичинде Орусияга. Бул стратегия айыл чарбасына да, аскердик максатка да колдонулушу мүмкүн болгон оор квадрокоптерлер сыяктуу кош максаттагы дрондорго тиешелүү", — дейт Хиллиард.

Өзбекстанда орусиялык "Келечектин транспорту" ("Транспорт будущего") компаниясы дрон чыгарууну пландап жатат. Бул дрондор айыл чарба багытында деген маалымат берилген. Компания 2021-жылы Белгород облусунда катталган, негиздөөчүлөрүнүн арасында эки акционердик коом бар. Компания дрондор үчүн аккумулятор сыяктуу компоненттерди чыгарат.

Өзбекстанда биринчи этапта 100 миллион долларлык дрон чыгаруу максат кылынууда. Бул да эксперттердин тынчсыздануусун жаратат:

"Мындай ыкма санкцияларды айланып өтүү үчүн «жашыруун эшикти» ачышы мүмкүн. Маселен, Өзбекстандагы ири айыл чарба программаларына жамынып Орусия жарандык максатта деп көрсөтүлгөн, бирок аскердик түзүмдөргө жөнөтүлгөн дрондорду ала алат. Модулдук түзүлүшкө байланыштуу мындай жеткирүүлөрдү юридикалык жактан көзөмөлдөө дээрлик мүмкүн эмес, — дейт Хиллиард.

Тажикстанга байланыштуу да шектенүүлөр болгон. 2022-жылы оппозициячы Мухиддин Кабири украиналык басылмага берген маегинде Орусия Тажикстан аркылуу Ирандын Shahed дрондорун алып, аларды Украинага каршы колдонуп жатканын айткан. Ушундай эле маалыматты украиналык журналист Дмитрий Гордон да билдирген.

Кийинчерээк Тажикстандын ТИМи бул билдирүүлөрдү четке кагып, өлкө үчүнчү өлкөлөргө аскердик техника экспорттобой турганын билдирген. Тажикстан чын эле ирандык дрондорду чыгара баштаган, бирок бул Shahed эмес, Ababil-2 үлгүсү. Биринчилери жаңы үлгү болсо, экинчилери 1980-жылдардан бери чыгарылып келет жана Иран аларды Иран-Ирак согушунда колдонгон.

Эгер өндүрүш масштабы чоңоюп, дрондор Тажикстандан туруксуз аймактарга экспорттоло баштаса, санкция коркунучу жаралышы мүмкүн. Азырынча мындай экспорт же кайра экспорт тууралуу, же Батыш күчтөрү катышкан согуш аймактарында бул дрондор колдонулуп жатканы тууралуу ачык далилдер жок.

Кытайлык компаниянын дымагы

Кыргызстанда болсо дрон чыгарууну (тактап айтканда, чогултууну) кытайлык Zhongtian ZhiControl компаниясы пландап жатат. Долбоордун болжолдуу баасы — 11 миллион доллар. Завод автоунаа чогултуу, лампа жана кагаз өндүрүшү тууралуу биргелешкен келишимдин алкагында ачылган.

"Мындай кызматташтык саясий жактан пайдалуу. Кыргызстан ЕАЭБ мүчөсү болгондуктан, Орусияга керектүү компоненттерди экспорттоо жеңилдейт. Бээжин бул каналдын маанилүү экенин түшүнөт, — дейт Майкл Хиллиард.

Түркмөнстан дрон чыгарбайт. Өлкөдөгү чакан учкучсуз аппараттарды чогултуу борбору адистердин баамында реалдуу өндүрүш эмес, аброй үчүн гана ачылган.

Дрондор жана жергиликтүү коргонуучу өнөр жай экосистемалары

Коргонуу өнөр жайы боюнча эксперт Дерек Бисаччонун айтымында, аймактагы өлкөлөрдө дрон чогултуу заводдорун куруу ички рыноктогу — армия жана укук коргоо органдары тарабынан кепилденген суроо-талап менен негизделет. Бирок аларды чет өлкөлөргө сатуу кыйла татаал.

"Глобалдык деңгээлде дрондор рыногу буга чейин эле ашыкча толуп кеткен: стартаптар да, ири компаниялар да көп. Ошондуктан аймактан чыгып, коммерциялык ийгиликке жетишүү кыйла кыйын. Атаандаштык өтө чоң, жаңы өндүрүүчүлөр күн сайын пайда болууда, — дейт Бисаччо.

Майкл Хиллиард белгилегендей, Борбор Азия дүйнөлүк тенденцияларды ээрчип жатат. Акыркы кагылышуулардан улам дээрлик бардык заманбап армиялар дрон сатып алуу программаларын тездетишти.

Куралдуу күчтөр дрондорду чалгындоо жана байкоо системаларынын негизги элементи катары, так соккуларды жасоо үчүн, коомдук тартипти көзөмөлдөөдө (мисалы, митингдерди мониторинг кылууда), чек араны кайтарууда жана аткезчилик жолдорун көзөмөлдөөдө колдонушат.

Жарандык сектордо да суроо-талап өсүүдө. Ошондуктан өндүрүштү өнүктүрүүнүн себептери түшүнүктүү, бирок бул көз карандылыкты жойбойт. Анткени учурдагы долбоорлордун көбү дагы эле кытайлык авионикага (дрондун электрондук системалары), ирандык конструкцияларга же орусиялык системаларга таянат.

Бирок Хиллиарддын айтымында, аймакта эл аралык чектөөлөрдү айланып өтүүчү хаб болуу потенциалы бар:

"Эгер Украинадагы согуш жана Орусияга каршы санкциялар уланса, Борбор Азия Кытай же Иранда жасалган, бирок аймакта чогултулган же кайра таңгакталган дрондор үчүн санкция салынган өлкөлөргө багытталган жашыруун транзиттик борборго айланышы мүмкүн, — дейт ал.

Кытай менен Орусиянын кызыгуусу каржылык себептер менен эле чектелбейт дейт эксперт:

"Москва да, Бээжин да бул аймакты салыштырмалуу туруктуу жана өсүп жаткан рынок катары гана эмес, буфердик зона катары да карашат. Бул жерде экономикалык өз ара көз карандылыкты тереңдетүү саясий жакындашууга алып келиши мүмкүн. Дрон өндүрүү боюнча биргелешкен долбоорлор бул державаларга өз таасирин бекемдөөгө жана жергиликтүү коргонуучу өнөр жай экосистемаларына интеграцияланууга мүмкүндүк берет, — дейт Oxus Society уюмунун эксперти.

Акыркы жылдары Борбор Азиядагы компаниялардын Орусияга дрон жеткирүүдө санкцияларды айланып өткөн учурлары катталган. 2023-жылы эл аралык иликтөөчүлөрдүн тобу казакстандык «Аспан арба» компаниясы DJI компаниясынын 500дөн ашуун дронун Казакстандан Орусияга чыгарганын аныктаган. DJI Орусияга дрон жеткирүүнү токтотконун жарыялаган болчу.

Ошол эле жылы Washington Post басылмасы Кыргызстан аркылуу Казакстанга, андан ары Орусияга ар бири 14 миң доллар турган дрондор жүктөлгөн жүк ташуучу унаа жеткирүүгө аракет болгонун жазган. Кытай дрондору транспорттук этикеткада айыл чарба жабдыгы катары көрсөтүлгөн, бирок Орусия аларды аскердик максатта колдонууга болот деп эсептейт.

Дагы караңыз

Санкциядан сактанган Кыргызстан, логистикалык кампанын чоо-жайы

Украина да акыркы убакта дрондорду колдонуу менен ири чабуулдарды жүргүзүүдө. Бул өлкөнүн куралдуу күчтөрүнүн «Паутина» деп аталган операциясы бул кагылышуудагы эң ири дрондук чабуул болуп калды — анын натыйжасында Орусия кеминде 11 стратегиялык бомбалоочу учагынан айрылган. Орусиялык телеграм-каналдар бул дрондор Казакстандан жеткирилген болушу мүмкүн деп жазгандан кийин, Астана операцияга тиешеси жок экенин билдирип, мындай дооматтарды негизсиз деп атаган.

2024-жылы Wall Street Journal Борбор Азия аскердик товарларды жеткирүү үчүн коридор бойдон калып жатканын белгилеген. Товарлар негизинен Кытайдан келет, анын ичинде ири америкалык компаниялар чыгарган продукциялар да бар. Компаниялар Орусияга өз товарлары алардын уруксатысыз ташылып жатканын билдиришкен.